DR. EŞREF ATABEY Jeoloji Yüksek Mühendisi /Tıbbi Jeoloji Uzmanı
Giriş
Asbest mineralleri, mafik (az silisli) ve ultramafik (çok silisli) kayaçlar içinde damar ve ağ şeklinde bulunabilirler. Serpantin grubundan başlıca lifsi krizotil ile amfibol gubuna bağlı; antofillit, tremolit, aktinolit, amosit, krosidolit mineralleri sayılabilir (Atabey, 2005a, 2007b). Asbest mineral lifleri ve tozlarının solunumuna bağlı akciğer hastalıklarının Türkiye’de önemli bir sağlık sorunu olduğu bilinmektedir. Barış (1987, 1994, 2003a, 2005) tarafından yapılan tıbbi araştırmalarda asbest liflerinin iç ve dış ortam yoluyla solunması sonucu akciğer zarında kireçlenme ve kalınlaşma, su toplanması, malign mezotelyomanın yanı sıra karın zarı kanserine neden olduğu da ortaya konmuştur. Özellikle amfibol asbest grubu minerallerden aktinolit, tremolit, antofillit ve krosidolit liflerinin, krizotil asbest liflerine göre çok daha kanserojen olduğu da belirtilmektedir.
Asbest tanımı
Asbest terimi; magnezyum silikat, kalsiyum-magnezyum silikat, demir-magnezyum silikat veya sodyum-demir silikat bileşimindeki, ateşe, asitlere ve darbeye dayanımlı, iletkenlik özelliği olmayan bir kısım doğal, lifsi silikat mineralleri için kullanılan genel bir ifadedir. Hepsinin ortak özelliği lifsel yapıya sahip olmalarıdır. Asbest, Yunanca “kirletilemeyen” anlamına gelen “amiantos” kelimesinden türetilen amyant ismiyle de anılmaktadır. Bu adla anılma nedeni, liflerden yapılan dokumanın ateşe maruz bırakıldığında orijinal halinden daha beyaz ve temiz bir görünüm kazanmasındandır. Birinci asır başlarında Strabon, bu mineralden “Karystios Lithos” olarak söz etmektedir. Bu isim, mineralin Yunanistan’da Karystos yakınlarında bulunmasına bağlı olarak verilmiştir. Halk dilinde asbest amyant, çorak toprak, çelpek toprak, geren toprağı, ak toprak, kaya yünü gibi adlarla anılmaktadır.
Asbest çeşitleri
Asbest mineralleri iki gruba ayrılmaktadır. Serpantin grubu asbest mineralleri: Krizotil, lizardit ve antigorit. Amfibol grubu asbest mineralleri: Krosidolit, amosit, antofillit, tremolit ve aktinolit.
Serpantin grubu asbest mineralleri
Krizotil
Beyaz renkli, lifsi yapıda, yumuşak ve ipeksi parlaklıkta sulu magnezyum silikattır (Şekil 2, 3). Mineral Mg3 Si2 O5 (OH)4 bileşimindedir (Skinner, 2002). Çizelge 3’de krizotil asbestin genel özellikleri verilmiştir (Sinclair, 1955).
Serpantin grubu minerallerden diğerleri lizardit ve antigorittir. Antigorit ve lizardit aynı kimyasal formüle sahip olup, Mg6(OH)8Si4O10 ‘dir. Antigorit minerali serpantinitlerin ana bileşenini oluşturur. Lizardit ise serpantinit kütleleri içinde tek olarak, bazen de krizotil veya antigorit ile bulunabilir (Erkan, 2001).
Amfibol grubu asbest mineralleri
Krosidolit (ribekit)
Lifsi yapıda, lifleri mavi renkli kompleks sodyum-demir silikattır (Şekil 4). kimyasal bileşimi: Na2(Fe2+ , Mg)3 Fe3+ 2Si8O22(OH)2 (Skinner, 2002). Liflere mavi rengi veren yüksek soda oranı ve ana kayaçtan gelen demir bileşikleridir. Ara sıra içindeki demirin hava etkisiyle hematit ve limonite dönüşmesiyle kırmızı veya sarımsı lekeler ortaya çıkabilmektedir. Krosidolit lifleri en çok 7.62 cm uzunluktadır (MTA, 1975). Lifler yumuşak veya sert olabilir, ancak çok esnektir ve kolayca bükülebilir. Deniz suyundan etkilenmez. Yüksek su oranına rağmen, lifler yüksek bir ısıya dayanabilir.
Amosit (grünerit)
Kahverenkli, lifsi yapıda demir magnezyum silikattır. Kimyasal bileşimi: (Fe2+) 2 (Fe2+ , Mg)5Si8O22(OH)2 (Skinner, 2002). Amosit grüneritin aşırı lifsel türüdür (Industrial Mineral and Rocks, 1975). Amosit kuzursuz lif yapısından başka, düşük soda yüzdesinin sağladığı ısı direncine, asitlerden etkilenmeme, alkali kimyasal eriyiklere ve tuzlu suya dayanma özelliklerine sahiptir. Lif uzunluğu 1.27 ile 15.24 cm arasında değişebilmekte, ara sıra da 30 cm’ye ulaşabilmektedir. Lifler sert oluşlarının yanı sıra, esnek ve bükülebilirdir. Renk dış etkenlere göre değişerek, gri, beyaz ve sarı olabilir. Liflere ayrılınca beyaz ve krem rengine dönüşür (Şekil 5). Doğal lifler şeffaf cam gibi veya donuktur (MTA, 1975).
Antofillit
Gri renkli, demirli magnezyum silikattır. Kimyasal bileşimi: Mg7Si8O22(OH)2 (Skinner, 2002). Antofillit türü asbestin kanser yaptığı kabul edilmiyor (Barış ve diğerleri, 2007).
Tremolit
Tremolit beyaz amfibol olarak da anılmaktadır. Gri veya sarımsı renklerde de olabilir. İpeksi parlaklıkta lifsi olup lifler yumuşaklığının yanı sıra uzun ve kısa, sağlam ve zayıf olabilmektedir (Şekil 6, 7). Kalsiyum magnezyum silikat bileşimlidir (MTA, 1975). Kimyasal bileşimi: Ca2 Mg5Si8O22(OH)2 (Skinner, 2002).
Aktinolit
Genellikle çubuksu yapıda, lifsi, parlak yeşil renkli, camsı, ipek parlaklığında, demirli kalsiyum magnezyum silikattır (Şekil 8, 9). Kimyasal bileşimi: Ca2(Mg,Fe2+)5Si8O22(OH)2 (Skinner, 2002). Çizelge 4’de aktinolit, tremolit ve krosidolitin özellikleri karşılaştırılmıştır (Sinclaer, 1955).
Makaleyi Görüntülemek İçin
Asbest İçeren Materyaller Nelerdir ?
Oluklu çimento çatı kaplama malzemeleri , PVC yer karoları , Contalar ,Filtreler , Macunlar, Mastikler ,Yanmaz tekstil ürünleri ,Fren balataları , Debriyaj Balataları ,Kozmetik Ürünler , Toprak Ürünler , Bazı gıda ürünleri ,Bitümlü yapıştırıcılar, Çimentolu Su Boruları , Fırınlar ,Salmastralar , Fitiller vb. 3000 e yakın ürün çeşidinde kullanılmıştır.
Asbestin Neden Olduğu Sağlık Sorunları
Plevrak plak kalınlaşması , Asbestoz (Çermik Hastalığı),Akciğer Kanseri ,Mezotelyama gibi solunum yolu hastalıklarına sebep olmaktadır.
Asbest Analiz Yöntemleri
1-PLM-Polarize Işık Mikroskop Yöntemi HSG 248 A2, ISO 22262 PLM,NIOSH 9002
2-PCM-Faz Kontrast Mikroskop Yöntemi HSG 248 A2 +DSO
3-XRD-X Işını Difraksiyon Yöntemi
4-SEM-EDXA Taramalı Elektron Mikroskop Yöntemi + EDXA : VDI 3866 ,ISO22262 SEM
5-TEM-EDXA Geçirimli Elektron Mikroskop Yöntemi+ EDXA
6-FTIR
7-EDS
Asbest Raporları
1-Asbest Analiz Raporu
2-Asbest Envanter Raporu
3-Asbest SAFE Raporu
4-Asbest FREE Raporu
Asbest Söküm
Asbest Söküm Firması birçok ülkede lisanslı firmalar tarafından yapılmaktadır.Ülkemizde henüz firmalara lisans zorunluluğu getirilmemiş olup TSE yayınlamış olduğu “TS 13895 Asbest içeren malzemelerin sökümü ve asbest bertaraf yöntemleri kılavuzu“‘ nda ilk defa 17020 akreditasyonu şartı getirilmiş olup tavsiye niteliğindedir.Asbest sökümü yaptıracak firmalar 17020 akreditasyonu istemleri kendi yararlarına olacaktır.ASTA olarak TSE nin standardına tam uyum sağlayan firmalar derneğimize üye olabileceklerdir.
